همه پرسی کردستان عراق، اهرم فشار سیاسی یا انتحار؟

همه پرسی کردستان عراق، اهرم فشار سیاسی یا انتحار؟

به گزارش ندای ارومیه، همه پرسی جدایی کردستان عراق چندی است به یکی از بحث برانگیزترین موضوعات سیاسی غرب آسیا تبدیل شده و واکنش های متعددی را در پی داشته است.

مسعود بارزانی رئیس اقلیم کردستان عراق بار دیگر از قطعی بودن تصمیم خود مبنی بر برگزاری همه پرسی جدایی کردستان از عراق در سپتامبر پیش رو خبر داده و اعلام کرده است تحت هیچ فشاری از این تصمیم عقب نشینی نخواهد کرد.

 

اما پیشینه و پیامدهای احتمالی برگزاری این همه پرسی چه خواهد بود؟

 

ژئوپلیتیک کردستان عراق

 

به دنبال شکست نیروهای عراقی از نیروهای ائتلاف به رهبری امریکا پس از جنگ اول خلیج فارس در سال ۱۹۹۰، شورای امنیت سازمان ملل با تصویب قطعنامه ۶۸۸، در صدد ایجاد مناطق امنی در شمال و جنوب این کشور برای کمک به مردم آواره برآمد.

 

منطقه امن کردستان عراق، سرزمین های واقع در شمال مدار ۳۶ درجه را شامل می شد که در پی آن استان های کردنشین سلیمانیه، اربیل، و دهوک از نفوذ بغداد رهایی یافتند و کردها موفق شدند پس از برگزاری انتخابات پارلمانی به تاریخ ۱۹ مه ۱۹۹۱ میلادی یک دولت خودمختار منطقه ای با حظور اقلیت های آشوری و ترکمن در این مناطق تشکیل دهند.

به این ترتیب جنگ دوم خلیج فارس و حمله آمریکا و متحدانش به عراق در مارس ۲۰۰۳ که منجر به سقوط صدام حسین و تحول سیاسی در عراق شد موقعیت کردها را نه تنها در شمال عراق بلکه در سطح دولت ملی بهبود بخشید، بلکه آنها توانستند پست ریاست جمهوری و وزارتخانه های عمده دولت عراق را به دست گیرند و بر فرآیندهای سیاسی و شکل گیری نظام سیاسی جدید عراق تأثیر بگذارند. کردستان شمال عراق نیز در قالب ایالت فدرال وآن هم با اختیارات گسترده و رسمی به حیات خود ادامه داده و اصول ۴ ،۱ ، و ۱۱۳ قانون اساسی عراق اختیارات قانونی لازم را به حکومت منطقه ای کردستان اعطا کرد.‍‍ ‍‍[۱]

 

پیشینه ادعای جدایی از عراق

 

درخواست برگزاری همه پرسی جدایی کردستان عراق نخستین بار در سال ۲۰۱۴  در پی بالا گرفتن اختلاف بین اربیل و بغداد بر سر بغداد بر سر سهم بودجه، مسئله صدور نفت و مشکلاتی در رابطه با اختیاراتی که در قانون برای دولتهای اقلیمی در نظر گرفته شده بود، توسط مسعود بارزانی مطرح شد.

 

بارزانی در پی افزایش تنش ها با دولت مرکزی اعلام کرد ” اگر زمامداران بغداد همچنان بر موضع خود علیه کردستان عراق پافشاری کنند، بیایند باهم بنشینیم و به این روابط تیره خاتمه دهیم.” [۲]

همچنین سال ۲۰۱۴ وقتی حملات داعش به کرکوک مانند سایر شهرهای عراق با انفعال ارتش این کشور و فرار آن مواجه شد، پیشمرگه های کرد در این شهر باقی ماندند و با دفاع در برابر هجوم داعش کنترل آن را در دست گرفتند. در پی این اتفاق، بارزانی تاکید کرد: “پیشمرگه ‌های کرد از مناطقی که اکنون تحت کنترل آنهاست خارج نخواهند شد”. او به طور رسمی از فروپاشی عراق و جدی بودن حکومت اقلیم در جدایی از این کشور تاکید کرد.

 

ادعای جدایی از عراق بارها توسط مسعود بارزانی و نخست وزیرش نیچروان بارزانی تکرار شد اما این موضوع با مشخص کردن زمان برای برگزاری در سپتامبر ۲۰۱۷ و پافشاری بر آن وارد فاز جدیدی شده که می تواند پیامدهای گوناگونی را در پی داشته باشد.

 

موانع پیش روی کردستان عراق برای جدایی

 

یکی از لازمه های اصلی تشکیل کشور قوای نظامی مستقل برای دفاع از مرزها و ایجاد امنیت است. کردستان عراق اما با توجه به منابع محدود نظامی و فقدان تجهیزات سنگین و پیشرفته کافی نه تنها توان ایستادگی در برابر ایران، ترکیه، سوریه و دولت عراق را نداشته بلکه در عمل حتی از توان مقابله با نفوذ پ ک ک نیز برخوردار نیست.

 

از سوی دیگر درآمد کردستان عراق عمدتا به فروش نفت و داد و ستد عمدتا قاچاق سوخت، لوازم خانگی، پوشاک و… وابسته است. منابعی که برای استقلال اقتصاد یک کشور مستقل کفایت نمی کند.

 

کسری چشم گیر بودجه و ورشکستگی این دولت محلی نیز در کنار بالا گرفتن نارضایتی های مردمی از افزایش مشکلات اقتصادی و بیکاری که به اعتراضات خیابانی متعددی طی سال های اخیر منجر شده، احتمال تشکیل یک کشور مستقل را با چالشی جدی مواجه می کند.

 

واکنش های جهانی

مخالفت جدی جمهوری اسلامی ایران و عراق

حیدرالعبادی نخست وزیر عراق بارها مخالفت خود را با جدایی کردستان عراق اعلام کرده و ضمن تاکید بر لزوم حفظ تمامیت ارضی گفته است در قانون اساسی کشور، ماده و تبصره ای وجود ندارد که اجازه استقلال اقلیم کردستان را بدهد.

جمهوری اسلامی ایران در کنار عراق مخالفت جدی خود را با هرگونه تلاش برای تجزیه عراق اعلام کرده است. مقام معظم رهبری صراحتا فرموده اند “جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان همسایه، با برخی زمزمه‌ها مبنی بر برگزاری همه پرسی برای جدایی یک بخش از عراق مخالف است و دامن زنندگان به این موضوع را مخالفان استقلال و هویت عراق می داند.” [۳]

موضع مخالف ترکیه و تردید مخالفین داخلی اردوغان

مقامات رسمی ترکیه نیز مخالفت جدی خود را با این همه پرسی اعلام کرده اند. گرچه این موضع گیری از جانب احزاب مخالف دولت اردوغان به دیده تردید نگریسته می شود و هر چه به زمان رفراندوم نزدیک تر میشویم جریان مخالف دولت آنکارا را متهم به اهمال در مساله برگزاری رفراندوم میکنند. مخالفان اردوغان و تیم او را به عدم صمیمت و صداقت در این موضوع متهم میکنند.

 

مخالفان معتقدند که اردوغان و تیم همراه او با ارسال سیگنال های دوگانه در انتظار واکنش های مختلف بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای در مورد تجزیه عراق هستند.  با توجه به همین نکته است که آنکارا هیچ اقدام موثری برای جلوگیری از رفراندوم نمیکند و منتظر روز رفراندوم نشسته است.

 

اگرچه اردوغان، بن علی ییلدیریم و چاووش اوغلو از عدم همراهی آنکارا با استقلال کردستان عراق سخن گفته اند اما افرادی چون اورهان آتالای (نماینده اردهان در مجلس ترکیه از حزب حاکم) و غالب انصاراوغلو (نماینده دیاربکر در مجلس ترکیه از حزب حاکم) با مساله رفراندوم همراهی کردند و با وجود آنکه اظهارات آنها مخالف صریح  نظرات رهبران حزبی بود به رغم دیسیپلین حزبی سنگینی که در موارد مشابه اعمال می‌شود مورد پیگیری قرار نگرفتند.

 

اما مهم‌تر از این دو نماینده مجلس  همچنین اظهارات دو تن از افراد بسیار تاثیر گذار و شناخته شده عراقی و ترک در این موضوع نیز مورد توجه مخالفان قرار گرفته است.

 

آیدین معروف  (عضو شورای مرکزی جبهه ترکمان عراق و نمیانده اربیل در مجلس عراق) که از عناصر تحت امر آنکارا در عراق به شمار می‌رود در جلسه اعلام برگزار رفراندوم حاضر شده و پس از آن نیز در حمایت از رفراندوم بیانیه داده است.

 

مهمتر از او ایلنور چئویک است که دست فعال اردوغان در کردستان عراق به شمار می‌رود. او نیز در سخنرانی خود در مرکز پژوهش های استراتژیک ترکیه اذعان کرد که اگر دولتی کردی تشکیل شود ترکیه آن را بایکوت نخواهد کرد و درادامه این مساله را مرتبط با افکار عمومی ۲۰ میلیون کردی دانست که در داخل مرزهای ترکیه در حال زندگی هستند.

چئویک تصرح کرده بود که در حالی که عربها و ترکها دارای دولت هستند چرا باید کردها دولت نداشته باشند؟ [۴]

 

ترکیه از یک سو در حوزه انرژی، موفق به خرید نفت ارزان قیمت و همچنین ترانزیت نفت اقلیم به بازارهای جهانی شد و از دیگر سو، در حوزه‌های امنیتی و اطلاعاتی، همکاری‌های گسترده‌ای بین دو طرف، به وجود آمد. از آن طرف، سران اقلیم کردستان عراق رفته رفته با نزدیک شدن بیشتر به ترکیه، تا حدی از ایران فاصله گرفتند و به این باور رسیدند که اگر زمانی، اعلام استقلال کنند، ترکیه حامی و موید اقدام آن ها خواهد بود.

در تحلیل چرایی موضع مخالفت اردوغان با همه پرسی می توان گفت که او در شرایط کنونی، وامدار حمایت حزب حرکت ملی (MHP) به رهبری دولت باغچلی است و جرئت نمی‌کند که در حمایت از کردها، کلمه ای بر زبان بیاورد. چرا که باغچلی به شدت ضد و مخالف قدرت گرفتن کردها و مخالف بزرگ مسعود بارزانی است و اگر حمایت خود از اردوغان را قطع کند، چنین چیزی به مثابه آن است که زیر پیروزی اردوغان در انتخابات ۲۰۱۹ میلادی دینامیت گذاشته شود. [۵]

 

مخالفت آمریکا با تاریخ برگزاری همه پرسی

آمریکایی ها بی تردید یکی از اصلی ترین طراحان و حامیان تجزیه کشورهای اسلامی هستند و عملکرد آنان در طول با جنگ صدام و بروز داعش، موید این واقعیت است. اما علی رغم همسویی کلی با موضع کردها در رابطه با تجزیه عراق، زمان همه پرسی را مناسب نمی داند.

 

در کل، عملی شدن استقلال کردستان، ابتکار عمل و امکان بازیگری سیال بسیاری از بازیگران غربی را در منطقه از بین خواهد برد. در حال حاضر موضوع استقلال کردستان عراق، به عنوان اهرم فشاری موثر و کارت بازی فعالی است که برخی کشورهای غربی در بازی خود با بغداد از آن استفاده می‌کنند. از طرف دیگر همین ابزار کارآمد در روابط غرب با رهبران کردی منطقه نیز به کار گرفته می‌‎شود و گاه رهبران غربی با اتخاذ مواضعی دوپهلو و مبهم، اهداف مورد نظر خود را در اقلیم دنبال می‌کنند.

 

ساخت بزرگترین کنسول‌گری آمریکا در منطقه و به روایت دیگر در جهان که سال گذشته در شهر اربیل اقلیم کردستان عراق احداث شد نشان می‌دهد واشنگتن نمی‌تواند و نمی‌خواهد فرصت بازی با کردها را از طریق اقلیم از دست دهد. براین اساس در موارد متعددی وجود حفظ شرایط فعلی اقلیم برگ بازی بازیگران غربی و اروپایی با سایر رهبران و کشورهای منطقه از عراق گرفته تا ترکیه، ایران و سوریه است. در این صورت بسیار طبیعی به نظر می‌رسد غرب به جای گرایش به پایان دادن به مناقشه استقلال اقلیم، ترجیح خود را بر حفظ شرایط کج دار و مریز فعلی قرار دهد. [۶]

البته گرچه آمریکایی ها با تاریخ برگزاری این همه پرسی مخالفت می کنند از این واقعیت نباید غافل بود که هدف غایی و نهایی آمریکا تجزیه عراق است و مقدمات این امر سال هاست که در حال فراهم شدن توسط مقامات این کشور است و بدون شک عدم تجزیه عراق تا به امروز را باید ناشی از اراده جمهوری اسلامی ایران دانست. فاکتوری که در صورت حذف آن از معادله پیچیده عراق قطعا تجزیه این کشور را تاکنون موجب شده بود.

 

حمایت جدی رژیم صهیونیستی

رژیم صهیونیستی حمایت های آشکاری را از همه پرسی کردستان عراق نشان می دهد. یک روزنامه چاپ سرزمین های اشغالی از حمایت نخست وزیر رژیم صهیونیستی از استقلال اقلیم کردستان عراق در دیدار وی با قانونگذاران آمریکایی خبر داد.

جروزالیم پست به نقل از یکی از افراد حاضر در این نشست نوشته است: نتانیاهو در این دیدار  عنوان کرده که دیدی مثبت در مورد استقلال کردستان عراق دارد. وی همچنین مردم کردستان را مردمی شجاع و طرفدار غرب که در «ارزش ها» با اسرائیل و آمریکا مشترک هستند توصیف کرده است. [۷]

 

شکل گیری کردستان عراق منافع راهبردی مهمی را برای رژیم صهیونیستی در پی دارد که از جمله آن ها می توان به  ناامن کردن عقبه کشورهای مخالف رژیم صهیونیستی، مقابله با انسجام عراق و کنترل و نظارت اطلاعاتی بر کشورهای منطقه اشاره کرد. همچنین تامین نفت مورد نیاز این رژیم در کنار بازار مناسب سرمایه گذاری کردستان عراق می تواند از دیگر انگیزهای رژیم صهیونیستی برای حمایت از جدایی کردستان عراق باشد.

 

همه پرسی به مثابه ابزار سیاسی بارزانی

کارشناسان معتقدند اصرار بارزانی به برگزاری همه پرسی در شرایطی که هیچ کدام از حداقل های لازم برای جدایی کردستان عراق وجود ندارد، ابزاری برای فرافکنی و فرار از مشکلات پرشماری است که این روزها اقلیم با آن مواجه شده است.

 

در کنار مشکلات ریشه ای اقتصادی که بارها به اعتراضات مردمی منجر گشته، پارلمان کردستان عراق نیز چندی است که به حالت تعلیق در آمده و مشکلات سیاسی متعددی نیز گریبان گیر بارزانی شده است.

 

همه پرسی کردستان در صورت برگزاری و حتی رای مثبت اکثریت ساکنین به آن هیچ ضمانت اجرایی نداشته و به نظر تنها اهرم فشاری در اختیار بارزانی است تا بتواند سهم خواهی بیشتری را از دولت مرکزی عراق انجام دهد.

 

یکی از مصادیق این سهم خواهی می تواند معامله بر سر شهر چند قومیتی و نفت خیز کرکوک باشد که پس از هجوم داعش نیروهای پیشمرگه کنترل آن را در دست گرفته اند و طی هفته های اخیر و با نزدیک شدن به زمان برگزاری همه پرسی نیز فرماندار آن پرچم های کردستان را برفراز ساختمان های دولتی به اهتزاز در آورده است.

 

پیامدها

برگزاری این همه پرسی اوضاع سیاسی عراق را بار دیگر به سوی تشنج بیشتر سوق خواهد داد و به امنیتی شدن هر چه بیشتر آن دامن خواهد زد. امری که می تواند زمینه های لازم برای بازگشت تروریسم به عراق را فراهم کند.

چالش جدی تر احتمال رفتار پرخشگرانه و ستیزه جویانه بارزانی پس از رای مثبت احتمالی شرکت کنندگان در این همه پرسی است. علی رغم این که حداقل های لازم چه در سطح ملی و چه در سطح جهانی برای جدایی کردستان عراق وجود ندارد اما اعلام یکطرفه استقلال کردستان می تواند بار دیگر آتش جنگ و بی ثباتی را در عراق شعله ور کند.

در صورت این اتفاق کرکوک را باید نقطه ثقل تنش ها و درگیری ها دانست. شهری که طی سال های اخیر نیز صحنه درگیری مقطعی ارتش عراق و پیشمرگه های کرد بوده است.

 

[۱] http://tabyincenter.ir/16186/%D8%B1%D8%A7%D8%A8%D8%B7%D9%87-%D8%B1%DA%98%DB%8C%D9%85-%D8%B5%D9%87%DB%8C%D9%88%D9%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D9%82%D9%84%DB%8C%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%88/

[۲] http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13930119001030

[۳] http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=36913

[۴] https://t.me/serhed_sadr/4

[۵] http://khorasannews.com/Newspaper/MobileBlock?NewspaperBlockID=578994

[۶] الوقت، مناقشه استقلال طلبی اقلیم کردستان، مخالفان و دلایل آنها، (۲۴/۳/۹۶)، نمایه در:

http://alwaght.com/fa/News/100784

[۷] http://www.mehrnews.com/news/4058636/%D8%AD%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%86%D8%AA%D8%A7%D9%86%DB%8C%D8%A7%D9%87%D9%88-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D9%82%D9%84%D8%A7%D9%84-%DA%A9%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D8%B1-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86%DA%AF%D8%B0%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7%DB%8C%DB%8C